علت درد عصب سه قلو یا تری‌ژمینال یکی از مهم‌ترین عصب‌های جمجمه‌ای است که حس بخش‌های وسیعی از صورت از جمله پیشانی، گونه‌ها، بینی، فک بالا و پایین و حتی بخشی از دهان را تأمین می‌کند. درد عصب سه قلو یا «نورالژی تری‌ژمینال» یکی از شدیدترین و آزاردهنده‌ترین انواع دردهای عصبی شناخته می‌شود. بسیاری از بیماران این درد را به‌صورت شوک‌های ناگهانی، سوزش، تیر کشیدن یا درد الکتریکی در یک سمت صورت توصیف می‌کنند.در این مقاله دکتر صنعت کار آشنایی با علل ایجادکننده این درد، روش‌های تشخیص، درمان درد عصبی و راهکارهای پیشگیری می‌تواند به بیماران کمک کند کیفیت زندگی بهتری داشته باشند.
علت درد عصب سه قلو
ساختار عصب سه قلو و نقش آن در حس صورت
عصب سه قلو پنجمین عصب مغزی است و به سه شاخه اصلی تقسیم می‌شود: شاخه چشم، شاخه فکی بالا و شاخه فکی پایین. این عصب حس درد، لمس، دما و فشار در نواحی مختلف صورت را به مغز منتقل می‌کند. اگر در هر نقطه‌ای از مسیر این عصب اختلال ایجاد شود، فرد دچار درد می‌شود. این درد ممکن است یک‌باره، بسیار شدید و در برخی موارد به‌طور متوالی در طول روز تکرار شود.
ساختار عصب سه قلو و نقش آن در حس صورت
درد عصب سه قلو چگونه احساس می‌شود؟
افرادی که نورالژی عصب سه قلو دارند، معمولاً درد را به‌صورت شوک‌های کوتاه‌مدت اما بسیار شدید در یک سمت صورت تجربه می‌کنند. محرک‌هایی بسیار کوچک مثل مسواک زدن، خوردن، صحبت کردن یا حتی باد خنک ممکن است حمله درد را تحریک کند. در موارد شدید، این درد می‌تواند زندگی روزمره فرد را مختل کند و باعث ترس از انجام کارهای ساده مانند غذا خوردن شود.
دلایل اصلی درد عصب سه قلو چیست؟
علت درد عصب سه قلو می‌تواند اولیه (ایدیوپاتیک) یا ثانویه باشد. در بیشتر موارد، دلیل اصلی تحت فشار قرار گرفتن عصب توسط یک رگ خونی در نزدیکی ساقه مغز است که باعث تخریب لایه محافظ عصب (میلین) می‌شود. اما عوامل دیگری هم در این درد نقش دارند.
فشار عروقی؛ علت شایع نورالژی تری‌ژمینال
یکی از دلایل اصلی نورالژی تری‌ژمینال، تماس غیرطبیعی یک شریان یا ورید با ریشه عصب سه قلو است. این تماس مکرر باعث تخریب پوشش میلین عصب می‌شود. در نتیجه پیام‌های الکتریکی به‌طور غیرطبیعی منتقل می‌شوند و فرد دچار درد شدید می‌شود. این حالت معمولاً در سمت راست یا چپ رخ می‌دهد و به ندرت دو طرفه است.
بیماری‌های دمیلینه‌کننده مانند ام‌اس
یکی دیگر از علل درد عصب سه قلو، بیماری‌های تخریب‌کننده غلاف میلین مانند مولتیپل اسکلروزیس (MS) است. در بیماران مبتلا به ام‌اس، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به غلاف میلین حمله می‌کند. این وضعیت باعث اختلال در عملکرد عصب سه قلو و ایجاد دردهای شدید و حمله‌ای می‌شود. نورالژی تری‌ژمینال می‌تواند یکی از نشانه‌های اولیه بیماری ام‌اس باشد.
تومورها و ضایعات فشاری
تومورهای مغزی مانند مننژیوم‌ها یا نورینوم‌های آکوستیک در صورتی که نزدیک ریشه عصب سه قلو باشند، می‌توانند به عصب فشار آورده و منجر به درد شوند. حتی کیست‌های کوچک یا ضایعات استخوانی نیز می‌توانند مسیر عصب را تحت تأثیر قرار دهند.
آسیب‌های فیزیکی یا جراحی
گاهی اوقات ضربه به صورت، شکستگی‌های فک یا عمل‌های دندانپزشکی گسترده می‌تواند باعث آسیب به شاخه‌های عصب سه قلو شود. این نوع آسیب‌ها گاهی منجر به درد مزمن عصبی می‌شوند که درمان آن دشوارتر از نوع کلاسیک است.
عفونت‌های ویروسی مانند زونا
ویروس هرپس زوستر یا زونا می‌تواند عصب سه قلو را درگیر کند. در این حالت علاوه بر درد شدید، بثورات پوستی قرمز و تاولی در نواحی عصب دیده می‌شود. درد ناشی از زونا ممکن است حتی پس از بهبودی ضایعات پوستی هم باقی بماند که به آن نورالژی پس از زونا گفته می‌شود.
محرک‌های ساده و غیرقابل پیش‌بینی
یکی از ویژگی‌های درد عصب سه قلو، تحریک‌پذیری بالای آن است. حتی لمس آرام صورت، اصلاح صورت، آرایش کردن، باد ملایم یا نوشیدن آب خنک می‌تواند حمله درد را ایجاد کند. به همین دلیل بیماران اغلب از فعالیت‌های روزمره خودداری می‌کنند که کیفیت زندگی آن‌ها را به شدت کاهش می‌دهد.
روش‌های تشخیص علت درد عصب سه قلو
تشخیص نورالژی عصب سه قلو بیشتر بر اساس شرح حال دقیق و معاینه بالینی انجام می‌شود. پزشک با پرسیدن سوالاتی در مورد نوع درد، محرک‌های ایجادکننده، محل درد و مدت زمان آن می‌تواند به تشخیص برسد. در برخی موارد برای رد علت‌های ثانویه مانند تومور یا ام‌اس، تصویربرداری MRI با رزولوشن بالا انجام می‌شود.
درمان‌های دارویی برای نورالژی تری‌ژمینال
اولین خط درمان نورالژی تری‌ژمینال استفاده از داروهای ضدتشنج مانند کاربامازپین و اوکس‌کاربامازپین است که باعث کاهش تحریک‌پذیری عصب می‌شوند. داروهایی مانند گاباپنتین و پره‌گابالین نیز در برخی بیماران مؤثرند. در موارد شدید، پزشک ممکن است داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای تجویز کند.
درمان‌های غیر دارویی و مداخله‌ای
اگر درمان دارویی مؤثر نباشد یا عوارض شدیدی ایجاد کند، درمان‌های مداخله‌ای مانند بلاک عصبی، تزریق گلیسرول، رادیوفرکوئنسی یا جراحی رفع فشار عروقی انجام می‌شود. جراحی رفع فشار عروقی (Microvascular Decompression) یکی از روش‌های موفقیت‌آمیز برای بیمارانی است که علت درد آن‌ها فشار رگ خونی به عصب سه قلوست.
نقش روش‌های جایگزین و طب مکمل
برخی بیماران روش‌های مکمل مانند طب سوزنی یا تحریک الکتریکی از روی پوست (TENS) را تجربه می‌کنند. این روش‌ها برای برخی افراد آرامش‌بخش است، اما شواهد علمی قطعی برای جایگزینی آن با درمان‌های اصلی وجود ندارد.
نکات مراقبتی و پیشگیرانه
اگرچه پیشگیری قطعی از نورالژی تری‌ژمینال ممکن نیست، اما مدیریت عوامل محرک می‌تواند به کاهش حملات کمک کند. اجتناب از باد سرد مستقیم به صورت، استفاده از شال یا ماسک، پرهیز از مصرف خوراکی‌های بسیار سرد یا داغ و کنترل استرس از جمله نکات مهم است.
تأثیر مشکلات روانی و استرس بر درد عصب سه قلو
درد شدید و غیرقابل پیش‌بینی نورالژی تری‌ژمینال می‌تواند باعث اضطراب، افسردگی و حتی ترس از زندگی اجتماعی شود. به همین دلیل بسیاری از بیماران علاوه بر درمان‌های جسمی نیازمند حمایت روان‌شناختی و مشاوره هستند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم
اگر درد صورت ناگهانی، شدید، شوک مانند و تکرارشونده باشد باید به پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کرد. همچنین اگر درد همراه با علائمی مانند دوبینی، اختلال در بلع یا ضعف عضلات صورت باشد، نیاز به بررسی فوری وجود دارد.
نتیجه‌گیری
نورالژی عصب سه قلو یکی از شدیدترین و پیچیده‌ترین دردهای عصبی است که می‌تواند کیفیت زندگی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد. شناخت علت‌های مختلف، تشخیص دقیق و درمان مناسب نقش مهمی در کنترل درد و بازگشت به زندگی عادی دارند. در صورت تجربه این دردها، بهتر است بدون تأخیر از پزشک متخصص کمک بگیرید تا با ترکیب درمان‌های دارویی، مداخله‌ای و مراقبتی بهترین نتیجه حاصل شود.
